Gmina Żarów Monografia Historyczna, Tomasz Ciesielski, 2006
CZĘŚĆ V
Dzieje wsi Gminy Żarów
TARNAWA
NIEM. TARNAU
Tarnow (k.XIII w., dat.1213); Tharnaw (1396, 1399, 1406, 1410); Tharnau (1399); Tarne (1491); Tarnau (1550, 1555, 1579, 1594, 1602, 1614, 1670, 1727, 1734, 1743, 1756).
Polska nazwa 12 VI 1945 - 1949 r.: Tarnów.
Nazwa wsi ma słowiańskie korzenie, pochodzi od słowa „tarnina” (staropolska tarn` - cierń).
Położenie geograficzne: Równina Świdnicka-Wzgórza Imbramowickie, 190 m npm.
DZIEJE TARNAWY DO POŁ. XIX W.
Właściciele dóbr i wsi.
W pracy M.Treblina o dziejach osadnictwa na ziemi świdnickiej i edycjach źródeł do dziejów Śląska z podżarowską Tarnawą identyfikuje się miejscowość „Tarnawa”, która pojawia się w dokumentach z pierwszej połowy XIII w., powstałych w związku z działalnością gospodarczą klasztoru Kanoników Regularnych NMPanny na Piasku we Wrocławiu. W 1227 r. otrzymał on od biskupa wrocławskiego Wawrzyńca w zamian za patronat nad kościołem św. Wojciecha wraz z przynależną do niego dziesięciną ze wsi Ołtaszyn, dziesięcinę z osady „Tarnawa” i 10 grzywien z dochodów mennicy wrocławskiej (1). W 1249 r. ks. Bolesław Rogatka zatwierdził Tarnawę jako posiadłość kościelną (2), a klasztor na Piasku w 1250 r. pobierał ze wsi świadczenia kościelne, co potwierdza bulla papieża Innocentego IV (3). Jednak badania Anny Pobóg-Lenartowicz wykazały, że w rzeczywistości wrocławscy kanonicy regularni posiadali Tarnów położony pod Ząbkowicami Śląskimi. Wyraźnie dowodzi tego zapis w powstałym ok. 1512 r. w skryptorium klasztoru na Piasku kopiariuszu, w którym uzyskaną drogą zamiany z biskupem „Tarnaw villa” umiejscowiono w „districtus” ząbkowickim (4).
Pod koniec XIII w. pretensje do pobierania dziesięciny z należącej do parafii Pożarzysko miejscowości „Tarnow” rościł sobie klasztor cystersów w Lubiążu. W kancelarii lubiąskiej sporządzono w związku z tym fałszywy dokument datowany na 1213 r., z którego wynika, że cystersom miała być płacona dziesięcina z 4 łanów ziemi tarnawskiej (5). Nie wiadomo jednak jakie były dalsze losy pretensji klasztoru lubiąskiego.
Pierwsi znani właściciele Tarnawy to bracia Herman i Heinrich von Czirn, którzy w 1399 r. pobierali świadczenia feudalne z Gołaszyc, Imbramowic, Pożarzyska i Tarnawy (6). Jednak już trzy lata wcześniej, w 1396 r. Konrad von Watzenrode nabył od Hermana von Czirn prawa do części czynszów z Gołaszyc, Imbramowic i Tarnawy. Dziesięć lat później w 1406 r. wykupił drugiego z braci von Czirn, Heinricha i stał się właścicielem Tarnawy, ale tylko na cztery lata. W 1410 r. Konrad von Watzenrode odstąpił wieś braciom Hansowi, Heinzowi, Nikolasowi, Sigmundowi i Witche von Hundt (7).
Nie wiadomo, do kiedy panowie von Hundt władali Tarnawą, gdyż kolejne wzmianka, w której pojawia się osoba właściciela wsi, pochodzą dopiero z dwóch ostatnich dekad XV w. Dobrami władał na pewno od 1484 r. Hans von Bauch, który w 1 III 1491 r. sprzedał staw pod Tarnawą Heinrichowi i Martinowi von Hof-Schnorbein (8). W posiadaniu von Bauch wieś znajdowała się do 1533 r. Pod koniec lat dwudziestych należała do Christopha i Wolfganga von Bauch. W 1529 r. ten drugi odstąpił 4 grzywny czynszu z Tarnawy właścicielom kompleksu majątkowego obejmującego grunta siedlimowickie, pożarzyskie i Weselinę, Lorenzowi i Dorocie von Seidlitz (9). W 1533 r. spadkobierczyni Wolfganga, pani Sybilla von Bauch pozbyła się majątku tarnawskim na rzecz Hansa von Seidlitz z Siedlimowic (10). Ten jeszcze w 1550 r. pisał się z Tarnawy (11). Równolegle z nim określenia z „Tarnawy” („auf Tarnau”, „zu der Darna”) używał występujący w źródłach z lat 1528-1550 Christoph von Bauch, ale nie był jej właścicielem (12). Prawdopodobnie już w 1526 r. odstąpił swoją część wsi Nikolasowi von Strachwitz, wymienianemu w źródłach z lat 1526-1555. W wykazie powstałym ok. 1548 r. określono stan jego posiadania w Tarnawie na 5 domów (13). Dwa lata później szacowano wartość dóbr tarnawskich na 558 florenów, a na wyprawę wojenną Nikolas zobowiązany był wystawić 1 i 1/4 żołnierza pieszego (14). W 1555 r. Nikolas von Strachwitz zapisał na dobrach tarnawskich dożywocie swojej żonie Barbarze (15).
Ostatnim właścicielem Tarnawy z rodu von Strachwitz był Ulrich. W dniu 18 XII 1574 r. sprzedał majętność z przyległościami oraz pełnymi prawami sądowniczymi Heinrichowi von Reichenbach z Pyszczyna (16). Spłata należności została rozłożona na kilka lat i po śmierci Ulricha, Heinrich zaprzestał uiszczania kolejnych rat. Spotkało się to z ostrą reakcją wdowy po Ulrichu, Jadwigi (Hedwig) i jej drugiego męża Jerzego (Georga) von Peterswalde. Ponieważ sprawy nie udało się załatwić polubownie, małżonkowie złożyli skargę w Sądzie Nadwornym, który nakazał Heinrichowi von Reichenbach natychmiastowe wypłacenie Jadwidze i jej dzieciom zaległych 1000 talarów. Nie wiadomo, kto uregulował dług, Heinrich czy jego spadkobiercy. W każdym razie w lipcu 1588 r., kilka tygodniu po śmierci Heinricha (23 VI), Jadwiga wydała dokument potwierdzający otrzymanie całej należności za Tarnawę (17). W posiadaniu Reichenbachów wieś pozostawała do połowy lat 90-tych XVI w. W 1594 r. Hans von Reichenbach zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną 1 i 1/8 żołnierza pieszego (18). Około 1594 r. pozbył się Tarnawy, ale nie wiadomo na czyją korzyść. Pewne jest to, że od 1597 r. właścicielem przynajmniej jednego gospodarstwa zagrodniczego w Tarnawie był Nikolas von Seidlitz z Kunnersdorf (Kosobudz lub Kunowice) (19). W 1602 r. z Tarnawy pisał się Georg von Nostitz (20), a według R.Nitschke na przełomie XVI i XVII w. dobrami tarnawskimi władała zmarła ok. 1614 r. Anna von Schindel z domu Stösselin, żona właściciela Krukowa i Zastruża Jona (Jonasa) von Schindel (21). Co ciekawe z dokumentu wystawionego w 1602 r. wynika, że żona Georga von Nostitz miała na imię Anna i pisała się z Tarnawy (22). Nie sposób jednak jednoznacznie ustalić, czy mamy do czynienia z dwiema różnymi, czy z jedną osobą. Na pewno jednak to małżonkowie Nostitz byli właścicielami Tarnawy. Na początku drugiej dekady XVII w. dobra odziedziczyła ich córka Barbara, która poślubiwszy Tobiasa von Waldau, przekazała mu w 1614 r. Tarnawę w zamian za dożywocie (23).
We wrześniu 1615 r. dobra tarnawskie nabył Andreas von Köckritz (syn Friedricha), który był ich właścicielem przynajmniej jeszcze na początku lat dwudziestych XVII w. (24) W 1622 r. listem wystawionym w Tarnawie skwitował z 1000 talarów męża swojej zmarłej 23 VIII 1621 siostry Małgorzaty, Wentzela von Stosch und Jonsdorf z Wawrzeńczyc (25).
Przynajmniej od 1638 r. całkowicie zniszczona („ganz wüste”) Tarnawa należała do Friedricha von Littwitz (Liettwitz) z Kwieciszowa (26). We wrześniu 1670 r. sprzedał on dobra tarnawskie wraz z siedzibą rycerską i folwarkiem Annie Jadwidze (Hedwig) von Hof-Schnorbein z domu Hundt, żonie właściciela części sąsiednich Imbramowic Hansa Christopha von Hof-Schnorbein (27). W posiadaniu jej spadkobierców Tarnawa pozostawała do lat 30-tych XVIII w.: do 1691 r. Christian August, a następnie Christoph Ernest von Hof-Schnorbein. W 1727 r. ten ostatni pożyczył pod zastaw Tarnawy 7000 talarów od właściciela pobliskiego Pyszczyna Hansa Heinricha Gotfrieda von Spätgen (28). W marcu 1734 r. Ch.E. von Hof-Schnorbein sprzedał Tarnawę wraz z siedzibą rycerską, folwarkiem, młynem, stawem oraz wszelkimi dochodami i uprawnieniami właścicielowi sąsiednich Mrowin Samuelowi Adolfowi von Winterfeld (29). Od tej pory aż do zakończenia II wojny światowej majątek rycerski Tarnawa stanowił część klucza mrowińskiego. Jego kolejnymi właścicielami byli:
- Wdowa po von Winterfeldzie, Sophia Elisabeth (zm.27 VII 1756). Na mocy testamentu sporządzonego 20 II 1756 r. zapisała dobra tarnawskie trzeciemu mężowi, hr. Antonowi Wilhelmowi von Nostitz (zm.1764) (30).
- Friedrich Heinrich Karl August von Nostitz: 1764-1770 (31).
- Johann Adolf von Knobelsdorf, który 30 V 1770 r. odkupił od F.H. von Nostitza Mrowiny i Tarnawę za 44 450 talarów. Zmarł w 1794 r., a dobra odziedziczyła jego córka, pani von Unruh, która w 1796 r. sprzedała klucz mrowiński.
- Od 1794 do 1803 r.: hr. Friedrich Wilhelm Schlabrendorf z linii Stolz.
- Od 1803 do 1868 r.: córka Schlabrendorfa, hr. Charlotte von Fürstenberg oraz jej spadkobiercy.
Oblicze gospodarcze wsi.
Zachowało się bardzo mało informacji o rozwoju gospodarczym Tarnawy do początków XVIII w. W połowie XVI w. we wsi było przynajmniej 5 zagród, z których właściciel majątku pobierał 55 florenów czynszu. Wartość dóbr dla celów podatkowych szacowano na 550-558 florenów. Na ziemiach folwarcznych wysiewano średnio 16 małdratów zboża, hodowano 150 owiec, a w sporym stawie odławiano 20 kop ryb rocznie (32). W 1638 wartość dóbr tarnawskich oszacowano na 2941 talarów (33).
W trakcie wojny trzydziestoletniej Tarnawa została doszczętnie zniszczona. W trakcie odbudowy powiększono kosztem ziemi chłopskiej folwark. W rezultacie w drugiej połowie XVIII w. w Tarnawie było tylko 6 (1765) - 8 (1785) gospodarstw zagrodniczych i jedno komornicze. Dwóch chłopów parało się rzemiosłem, a ponadto jak wynika z opisu dóbr z 1726 r., we wsi była karczma, którą prowadził „wolny człowiek” Christoph Ertel. Przywilej browarniczy pozwalał na wyrób-sprzedaż 16 antałków piwa i 2 wiader produktów gorzelniczych (34). Około 1765 r. wartość majątku tarnawskiego fiskus pruski oceniał na 8774 talarów.
Do lat 40-tych XIX w. niewiele się we wsi zmieniło. Folwark specjalizował się w hodowli owiec - 600 merynosów, trzech mieszkańców Tarnawy parało się rzemiosłem, a jeden handlem. Reformy uwłaszczeniowe zostały zakończone w Tarnawie w połowie XIX w. Dominium przejęło prawie całą ziemię, chłopom udało się zatrzymać zaledwie 18 ha.
DZIEJE TARNAWY OD POŁOWY XIX W. DO 1945 R. (35)
Dobra rycerskie Tarnawa.
W 1868 r. spadkobiercy hrabiny von Fürstenburg sprzedali majątek imbramowicki Karlowi von Kulmiz. W posiadaniu kolejnych przedstawicieli tego zasłużonego dla rozwoju Żarowa rodu pozostawała majętność aż do 1945 r. (36)
1.Od 1868 do 25 IV 1874 r.: Karl von Kulmiz.
2.Od 1874 do 1895 r.: Paul von Kulmiz.
3.Od 1895 do 1905 r.: Rudolf von Kulmiz.
4.Od 1905 do 8 III 1925 r.: Eugen Karl von Kulmiz.
5.Od 1925 do 1945 Karl Adolf von Kulmiz (ur.13 VII 1886 w Ida- und Marienhütte, zm.2 III 1950 w bawarskim Tutzig).
Folwark tarnawski wchodził w skład klucza mrowińskiego i administrowany był przez inspektora dóbr imbramowickich. Kilkakrotnie zmieniał się obszar należących do niego gruntów, w 1885 r. 122 ha, 1905 r.-początek lat 30-tych XX w. 132 ha, a w 1937 r. 116 ha. Zabudowania folwarczne zostały przebudowane w ostatniej ćwierci XIX w. - powstały wtedy 2 duże budynki gospodarcze i młyn. W drugiej połowie XIX w. zaniechano hodowli owiec. Zajęto się uprawą roślin zbożowych i przemysłowych - w latach 20- i 30-tych XX w. pszenicy, lnu i buraków. Pola były starannie nawożone i nawadniane. W okresie międzywojennym zmniejszył się areał gruntów ornych, wzrosło znaczenie hodowli cieląt i źrebaków oraz gospodarki leśnej. Na terenie majątku tarnawskiego był wydzielony okręg łowiecki.
Gmina wiejska.
Powierzchnia gruntów chłopskich był niewielka. W drugiej połowie XIX w. 18 ha, a w latach 20-tych XX w. zaledwie 7 ha. W następnej dekadzie powiększyła się do 24 ha, rozdzielonych między jedno większe i kilka małych gospodarstw chłopskich. W 1938 r. tylko jeden mieszkaniec wsi określany był w księdze adresowej jako rolnik. Pozostali figurowali jako robotnicy rolni bądź rzemieślnicy. Tych ostatnich było ośmiu: po dwóch murarzy, stolarzy i cieśli, a także szewc oraz siodlarz.
Liczba domów mieszkalnych. 1830-1845: 13; 1871: 15.
Stosunki demograficzne.
Liczba mieszkańców - 1785: 70; 1830: 84; 1845: 115; 1871: 169; 1905: 115; 1925: 90; 1939: 97. Do trzeciej ćwierci XIX w. większość mieszkańców Tarnawy było wyznania protestanckiego. W latach 80-tych XIX w. doszło do zrównania pod względem liczebnym katolików i protestantów. Liczba katolików - 1830: 32; 1871: 30; 1885: 68 (i 67 protestantów); 1905: 69; 1925: 41.
Dzieci ewangelików uczęszczały do szkoły w Mrowinach, a katolików do Imbramowic.
DZIEJE TARNAWY PO 1945 R.
Losy wsi oraz jej mieszkańców pod koniec wojny i w pierwszych latach powojennych.
Od lutego do maja 1945 r. w pobliżu Tarnawy przebiegała linia frontu. W trakcie prowadzonych walk wieś została niemal całkowicie zniszczona - przestało istnieć 7 gospodarstw chłopskich. Mimo to po zakończeniu działań wojennych wróciło do niej część ewakuowanych w lutym mieszkańców - do lipca 1945 r. przynajmniej 30. Latem 1946 r. mieszkało w Tarnawie 44 Niemców, a zatrudnieni byli w dzierżawionym przez żarowskie zakłady materiałów ogniotrwałych majątku ziemskim. Nie jest znana data ich wysiedlenia.
Pierwsi Polacy osiedlili się w Tarnawie dopiero w lutym 1946 r. Ostatnie gospodarstwa zostały zajęte w 1947 r. Pochodzenie osadników: okolice Wilna, powiaty Biała Podlaska, Będzin, Garwolin i Wieluń.
Polska nazwa wsi.
Zarządzeniem Pełnomocnika Rządu na II Okręg Administracyjny Dolny Śląsk S.Piaskowskiego z 12 VI 1945 r. wieś otrzymała polską nazwę w brzmieniu Tarnów. Jesienią 1949 r. została skorygowana na Tarnawa.
Liczba mieszkańców.
I 1948: 44; X 1948: 66; IV 1949: 40; 1953: 41; 1970: 36; 1985: 28; 1992: 27; 2004: 29.
Sołtysi.
W pierwszym okresie E.Minaszkiewicz, a w marcu 1949 r. Zygmunt Bielecki. W latach 50-tych Tarnawa przestała być samodzielnym sołectwem - została przyłączona do sołectwa Mrowiny.
Stosunki własnościowe w rolnictwie.
Gospodarstwa państwowe. Jeszcze w 1945 r. władze polskie przejęły cały majątek tarnawski z pałacem. Początkowo administrował nim WUZ w Cieplicach, który najpóźniej wiosną 1946 r. wydzierżawił na 6 lat cały zespół podworski zakładom materiałów ogniotrwałych w Żarowie. W skład zniszczonej w trakcie działań wojennych zabudowy folwarcznej wchodziły 2 domy mieszkalne (jeden w dobrym stanie), 2 spalone stodoły i obora bez dachu. Większość pracowników stanowili Niemcy, których mieszkali w pałacu. Zespół podworski zajmował 116 ha, ale po odliczeniu 2,5 ha terenu pałacowo-folwarcznego (ze stawem), 8 ha nieużytków i 9,5 ha lasu, użytków rolnych było 96 ha. Jednak w lipcu 1946 r. uprawiano tylko niewielką część tej ziemi, gdyż 55,5 ha było wciąż zaminowanych. Nie było też maszyn rolniczych i inwentarza żywego, tak więc dzierżawienie majątku ziemskiego w nikłym stopniu poprawiało aprowizacje pracowników zakładów materiałów ogniotrwałych. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy zakwalifikowali majątek jako nadający się do rozparcelowania na 13 gospodarstw rolnych i 1 rzemieślnicze (37). Na przełomie lat 40 i 50-tych zespół pałacowo-folwarczny oraz ziemie przejął PGR. Do lat 90-tych gospodarstwo tarnawskie było częścią kilkakrotnie zmieniającego swój status organizacyjny zakładu rolnego Mrowiny.
W 1949 r. w Tarnawie były 3 małe gospodarstwa chłopskie o powierzchni 2-5 ha. W 1988 r. 2 gospodarstwa o powierzchni 9,5 ha i 1 ha.
Infrastruktura techniczna.
W 1982 r. do Tarnawy podciągnięto wodociąg gminny.
Placówki kulturalno-oświatowe.
We wsi nie było świetlicy i punktu bibliotecznego.
PAŁAC
Siedziba rycerska istniała w Tarnawie już w pierwszej połowie XVII w. O „Rittersitz” wspominają lustracje dóbr z 1638 i 1650, a także kontrakt sprzedaży majątku tarnawskiego z 21-22 IX 1670 r. (38) Istnienie rezydencji potwierdza też inny dokumenty powstały przy sprzedaży dóbr w 1734 r. (39)
W ostatniej ćwierci XIX w. Kulmizowie przebudowali prawie wszystkie okoliczne folwarki i obiekty o charakterze rezydencjonalnym za wyjątkiem dworu imbramowickiego. W Tarnawie powstał wtedy zespół administracyjno-gospodarczy składający się z okazałego dworu-pałacu, 2 budynków gospodarczych i młyna. Przeznaczenie klasycystycznego pałacu nie jest do końca znane. Pełnienie funkcji rezydencjonalnej wydaje się mało prawdopodobne ze względu na bliskość pałacu mrowińskiego i brak terenów rekreacyjnych. Dopiero na przełomie XIX/XX w. powstał w pobliżu pałacu niewielki ogród ozdobny ze stawem, powiększony w 1926 r. o rozciągającą się do torów kolejowych część parkowo-leśną. Nie był również pałac siedzibą administratora majątku, gdyż ten mieszkał w Imbramowicach. Zlokalizowanie w Tarnawie okręgu łowieckiego pozwala domniemywać, że mógł pełnić rolę pałacyku myśliwskiego, niewątpliwie też kwaterowano w nim gości Kulmizów. W latach 20- i 30-tych XX w. Tarnawa mogła być też rezydencją pełnomocnika właściciela klucza mrowińskiego, do 1925 r. Karola Adolfa von Kulmiz, a następnie hr. Kurta von Blücher-Wahlstatt. Po II wojnie światowej pałac pełnił rolę budynku mieszkalnego dla pracowników majątku dzierżawionego przez żarowskie zakłady materiałów ogniotrwałych, a później PGR. Stan techniczny pałacu pogarszał się i w drugiej połowie lat 80-tych zapadła decyzja o przeprowadzeniu kapitalnego remontu. Wnętrze pałacu miało zostać całkowicie przebudowane - podzielone na 8 mieszkań. Remont rozpoczęto w 1988 r., a przerwano w 1991 r. W rezultacie przyniósł odwrotny skutek od zamierzonego - doprowadził do całkowitego zniszczenia obiektu.
Pałac posiadał zwartą, prostokątną w rzucie bryłę. Dwukondygnacyjny, zbudowany był z cegły z domieszką łupku, otynkowany. Dach czterospadowy, ceramiczny (karpiówka). W północnej połaci dachowej znajdował się niewielki szczycik. Elewacje gładkie o skromnych podziałach.
Przypisy
1 KDŚ, t.3, nr 338; SR 314.
2 SR 690.
3 SR 722; SUb, t.2, nr 397.
4 A.Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych we Wrocławiu, Opole 1994, s.140. Kopiariusz zatytułowany „Repertorium Heliae” przechowywany jest we wrocławskim Archiwum Państwowym, Rep. 135, D 18, a zapis o „Tarnow villa” znajduje się na s.51.
5 KDŚ, t.1, nr 247; SR 157.
6 APWr, KSJ, 37, s.62, 283.
7 Jw., 38, s.228; nr 39, s.303; nr 40, s.5.
8 Jw., 44, s.634-635; Zimmermann, t.5, s.504
9 Beiträge Seydlitz, t.3, s.44.
10 Jw.
11 Jw., s.54.
12 Zimmermann, t.5, s.444; Beiträge Seydlitz, t.3, s.43; Radler, Ingramsdorf.
13 APWr, KSJ, 27, s.286; nr 44, s.634-635
14 Jw., 4, s.7 i 92; nr 26, s.119.
15 Jw., 52, s.160-170.
16 Reichenbach, Urkundliche, t.1, 1098 (18 XII 1574 r.); APWr, KSJ, 284, s.14.
17 Reichenbach, Urkundliche, t.1, 1245, 1255, 1259, 1261.
18 APWr, KSJ, 6, s.24.
19 Jw., 248, s.25.
20 Jw., 52, s.271.
21 Nitschke, Sasterhausen und Raaben, s.24. Jako z Tarnawy i Błażejowa Anna von Schindel występuje na dokumencie z 1602 r., APWr, KSJ, 52, s.208-211.
22 CDS, t.35 s.254.
23 APWr, KSJ, 54, s.753-758.
24 Jw., 248, s.38 (19 IX 1615); Zimmermann, t.5, s.505.
25 Geschichte des Geschlechtes von Köckritz von 1209-1512 und der Schlesischen Linie bis in die Neuzeit, zusammengestellt D.v.Köckritz, Breslau 1895, s.269.
26 APWr, KSJ, 146, s.228 i 479 (1650 r.). O zniszczeniu Tarnawy Treblin, op.cit., s.118; Teksty źródłowe do historii Świdnicy, s.46.
27 APWr, KSJ, 90, s.991-999.
28 Jw., 61, s.296-307.
29 Jw., 62, s.267-271; Zimmermann, t.5, s.505.
30 APWr, KSJ, 63, s.590-594.
31 Jw., 67, s.91-103, 985-987, 1022-35.
32 Jw., 4, s.92.
33 Jw., 146, s.228.
34 Jw., 249, s.449-451.
35 Opracowane w dużej mierze na podstawie publikacji wyszczególnionych w BIBLIOGRAFIA - ŹRÓDŁA STATYSTYCZNE.
36 Więcej informacji na temat Eugena von Kulmiz i jego zstępnych w rozdziale Mrowiny.
37 APWr, UWW, IX/340.
38 APWr, KSJ, 146, s.228, 479; nr 90, s.991-999.
39 Jw., 62, s.267-271.
*